MANAS DESTANI
Konusu: Müslüman Türkler (çoğunluk Nogay Kırgızlar) ile putperes Klamuk, Çinli ve Turfanlı (Uygur) ların sürekli mücadeleleridir. Başlangıçta “Kafir Çinli” Esen Han’dan kurtuluş savaşları, sonra ondan ve ona uyruk Karmuklardan intikam alışlarıdır. Nitekim aşağıda Manas’ın Doğuş’u bölümünde görüleceği gibi, Yakup Han’ın Çin esareti altında doğan (ve sonraları Çinlilerce öldürülmek istenen) oğlu Manas, daha beşiğinde iken seslenerek şöyle demektedir:
Ak sakallı atam Yakup Han.
Ben Müslüman yolunu açacağım.
Kafir mallarını (damar) dağıtacağım.
Hepsini buradan kovacağım.
Bu özellikleriyle, kökü nerede olursa olsun Manas destanı, mücadelesi, inançları, üslûbu ve olayları ile ilk Müslüman Türklerin halk verimleri arasına girmektedir.
Oğuz Kağan Destanı ile Saltuk Buğra Tezkiresine bemerliği açıkça ortadadır.
Kırgız Türkleri, Göktürk yazıtlarında da geçen en eski Türk boylarından biridir. 9. Yüzyılda bağlı oldukları Uygur Hakanlığına isyan ederek 840’ta Kırgız Hakanlığı’nı kurdular. İslam’dan sonra da, uzun süre Çinliler ve sonra Rus emperyalizmi ile savaşa, zinde bir boy olarak devam ettiler.
Komünist ihtilalinden sonra Sovyetler, Türkistan’ı parçalamak için bu coğrafyayı 6 “cumhuriyete” böldü. 1 milyon nüfusuyla Kırgızistan bu cumhuriyetlerden biriydi. Bu uzun yıllarda da Manas dilden dile yayıldı ve kendini muhafaza etti.
“Manasçı” denilen Kırgız “Akın” ların (ozan) söyledikleri bu destanın parçaları özellikle imanlı bir Müslüman olan Sagımbay Orazbakoğlu tarafından (1912-1930 yıllarında)derlenerek yazıya geçirilmiş 4 cilt olarak yayımlanmıştır. (1958’de)
Manas’ın ve oğlu Semetey ile torunu Seytek’in yarı harikalı maceralarını üç bölüm halinde anlatan Orazbakoğlu rivayeti 180 bin 400 mısra tutmaktadır. Bunun sadece 105 bin mısrası yayınlanmıştır. Kalanı Kırgızistan ilimler Akademisi’nde saklanmaktadır. Böylece Manas’ın en uzun dünya destanlarından birisi olduğu anlaşılmaktadır.
Manasın İçeriği: Kırgız Türklerinin hayat temaları, görenekleri, ahlak ve din terakkileri, coğrafyaları, tıp bilgiler, başka milletlerle olan ilişkileri ele alınmıştır.
Manası, keşfederek dünyaya tanıtan Kazak prenslerinden Çokan Velihan olmuştur. 1856’da bu çalışmayı yapmıştır.
Ünlü Türkolog W. Radloff, 1885’te çalışma yapmış ve 5. Cildini yayımlamıştır.
1917’de Sovyet ihtilalinden sonra komünist idareciler, Manas Destanı yayımlanmasını önlemeye çalıştılar. 1917’den 1958’e kadar 41 yıl yasakladılar. Çünkü bu destan yalnız Türklük, İslâmlık, töre, sevgi ve hasretini canlandırmakla, bilmekle kalmıyordu;aynı zamanda bu destan, 16.yy’dan beri Türk ülkelerine musallat olmaya başlayan Rus emperyalizmine karşı çetin Türk savaşlarının özünü, havasını hatta olaylarını da içerisine alıyordu.
Manas’ın ana teması olan; İslam - putperest mücadelesi zamanla yerini Türk - Rus mücadelesine bırakmıştır. Nitekim eser ilk yayımlandığında Sovyet resmi makamları hemen karşı çıkmışlardı.
“Bu destan Türkler arasında (Kırgız, Kazak, Tatar, Türkmen, Azerî, Ahesleç, Çeçen...) milliyetçiği kuvvetlendirecek ve Türk birliğine hizmet edecektir. Bunda İslam dininin öldürücü, boğucu tesirleri bulunmakta.” Diyerek büyük bir bölümü ayıklanarak (yarısı çıkarılarak) 1958’de destanın neşrine izin verdiler.
Manas, İslamı gönülden benimseyen, belki cami, mabet görmemiş, Kur’an’a uzaktan bakan, uzaktan okunuşunu duyan, ilmini bilmeyen ve mana ve derinliğini de sezgi ve his yoluyla kavrayan saf göçebe Türklerin destanıdır.
Manas Destanında Din: Saf İslâm inancı vardır. Eski Türk dîni (Gök dini), inanç sistemi, adet ve törenin de izleri yer yer bulunmaktadır.
Manas’ta Sosyal Hayat: Yas törenleri, cenkli at yarışları, cengiz yasası unsurları; bunun yanında başbuğu Tanrının oğlu saymak eski devlet felsefesi kalıntıları büyük alpların atlarını kurban ederek kendisiyle birlikte gömmek merasimleri yer yer rastladığımız olaylardır.
Manas’ta Türk İzleri: Eski Türk Hakanları gibi Manas’ında “40 yiğit” i vardır. Eşi Kanıkey Hatun, akıllı, cenkçi idareli ve önemli bir kahramandır. Bilge Kağan’ın vezirleri gibi, Manas’ın ve babası Yakup Han’ın veziri Bay Oğlu Bakay da, sözüne güvenilir, yaşlı, akıllı, tedbirli, imanlı bir bilgindir. Manas onu “Tanrı tarafında bize verilmiş bir dost” diye anar.
Manas’ın oğlu Semetey ile torunu Seytek’e, Dede Korkut Kahramanlarını ve Türk yiğitlerine olduğu gibi gaipten gelen yaşlı ak sakallı bir kişi (Boz Atlı Hızır) ad koymaktadır. Manas ve buradaki kahramanlar, yer yer kımız ve şarap içerler bu yüzden başlarına belalar gelir. Nitekim Manas, böyle bir ziyafet için çağrılır ve düşmanlarınca zehirlenir. Bu Manas’ın birinci ölümüdür. Dirilmesi olayı da eski inançlardan bir kalıntıdır.
Destanın temel Motifi: pek çok eski inanç ve adet, mitos ve inançlarla birlikte temel motif, İslam’a gönülden bağlılık ve din uğruna cihattır. Manas’ın çoğu savaşları Kalmuklar ve Çinliler üzerine İslamiyet’i yaymak içindir.
Manas’ta İslami İnanç: Allah inancı yerleşmiş durumdadır. Manas ilk dirildiği zaman “Ak Saray’ında namaz kılar. Bir keresinde de yaralanır Kanıkey Hatun, iyileşmesi için onu Mekke’ye gönderir. Manas, Çin üzerine sefere çıkmadan önce sabah namazını kılar.
Milliyetçilik ve Yurt Sevgisi: milliyetçilik ve yurt sevgisi eserde ısrarla vurgulanmıştır. Ancak pek çok önemli yer Rusların sansürüne uğramıştır. Talas’tan Taşkent’e kadar ülkelerde Türklerin Hakanı olur.
W. Radloff, Türk Halk TDK. Örnekleri, 1855
Abdulkadir İNAN, Manas Destanı, 1972
M. Necati Senekçioğlu, Türk Destanları, 1972
Manas Destanı Üzerine Notlar, Abdulkadir İNAN, Türk Dili Araştırmaları, Yıllığı TDK, Ank; 1959
Türk Edebiyatı 2. Ahmet Kabaklı, Türk Edb. Vakfı Yayın. Sahife:115-121
